Book Review: Fear - Anti-Semitism in Poland After Auschwitz

Book Review: Fear - Anti-Semitism in Poland After Auschwitz
By James R. Thompson
Issue: October 2007



Jan Tomasz Gross, Fear: Anti-Semitism in Poland After Auschwitz
New York, NY, Random House, 2006
ISBN: 978-0691128788, Hardcover, pp. 336, $25.95 (US)

Professor Gross begins his argument with the following declaration concerning his methodology: “The nature of prejudice is to make unwarranted totalizing claims, whereas understanding advances through elucidation of careful distinctions. These are directly opposed mental exercises. And if one tries to argue prejudice away by the usual procedure of testing hypotheses (that is, by pointing to alternative explanations or false deductions or limitations in the empirical evidence), one enters a kind of discourse where the prejudice’s basic premise is already accepted.”

While the first sentence begins with a platitude, the subsequent ones remove us from the universally accepted scholarly method of testing hypotheses by means known since the emergence of Aristotelian logic. What is wrong, one might ask, with testing the null hypothesis that there is a great deal of anti-Semitism in Poland? Historians and lawyers have traditionally been comfortable with bringing forward facts to confirm or deny such a hypothesis.

In contrast, Gross declares that the above hypothesis is unacceptably formulated and then accepts no argument that it could be false. This “in your face” method of imposing one’s foregone conclusions on the reader leaves no way of rebutting false assumptions by ushering evidence to the contrary. The use of this method in historical research allows one to reshape history by stating preposterous things later published by presses with the correct zip codes to congeal into the acceptable version of history.

Gross’s way of arguing is quintessentially postmodern; i.e., not based on consideration of evidence. Nor does it draw conclusions by means of a ladder of syllogisms. He calls it “analytical history”: “What I offer here, therefore, is not diachronic, but analytical history. I go back and forth in time over different aspects of events bearing on understanding the phenomenon of postwar anti-Semitism in Poland.” From this point on, page xiii of the Introduction, there is no question that Gross will reach his conclusion. He does not conceal his willingness to treat as true the testimony of Communist officials, unnamed persons quoted from “documentaries” filmed during the 50-year Soviet occupation, sidewalk statements, just anything that agrees with his foregone conclusion. In contrast, evidence that might shatter these selected statements is simply not ushered in.

As is the case with some other rewritings of history, the author’s foregone conclusion is fuzzy. It rambles over the entire book. But one comes close to a summary of his conclusion on page 164: “The conceptual and emotional fog veiling this story lifts somewhat only after we recognize that Jewish survivors were an unbearable sore spot, because they had been victimized by their Polish neighbours — for centuries, but especially during the Nazi occupation ... Episodes of collective violence that, from a distance, appear random and elemental are on close scrutiny semantically rich. Virtually every moment is endowed with significance, as people continuously communicate and comment about what they are doing.”

To paraphrase Gross’s argument, it is that Catholic Poland is a continuing reservoir of ecclesiastically supported anti-Semitism. After World War II, this reservoir was a combustible mixture, which could be lit by anything. Once started, it could spread throughout the community with lethal results. By design or accident, Professor Gross’s book has been timed to correspond to a political agenda.

Jews demand Polish restitution
Here is up-to-date (as of February 2007) political background to Gross’s story. Although Poland did not produce a Quisling, and all expropriations were done by the German and Soviet occupiers, nevertheless, given the fact that the Poles did not save their Jews from the Germans and did not protect their property, the sins of the grandfathers require that the current impoverished Polish state pay massive reparations to Jewish individuals and organizations representing the interests of Holocaust survivors. The demands by these organizations are huge, well beyond the ability of Poland to pay. Twenty representatives of these organizations arrived in Warsaw on February 27, 2007, to press the Polish government for tens of billions of dollars of restitution. The Jewish organizations are not unaware of the fact that the European Union will be paying to the Poles, over the next several years, tens of billions of dollars for the improvement of Poland’s long-neglected infrastructure. These organizations have in mind a better use for those monies.

Three pogroms
To support his conclusions, Gross focuses on three pogroms that occurred in Soviet-occupied Poland in 1945. One in Rzeszow (June 12, 1945), another in Krakow (August 11, 1945) and a third in Kielce (July 4, 1946). The number of Jews (Gross’s figures) killed in the three pogroms were zero, one to five, and 42, respectively. Gross gives as his estimates for the total number of Jews killed in anti-Semitic events in Poland during the post-war period as being between 500 and 1,500 (Fear, p. 258).

When one thinks of pogroms historically, these figures hardly rise to the level of ethnic cleansing. In 1648, the Cossack leader Bogdan Khmelnitsky set off the killing of over 100,000 Ukrainian Jews. The Nazi regime killed six million Jews from all over Europe during the period 1939–1945. The period immediately after World War II was one of utter devastation in Poland. In one NKVD action in Suwalki (July 12–25, 1945), 600–800 Polish Catholics were killed (Rzeczpospolita, 9 July 2005). The rate of 500 killed for 250,000 Jews living in Poland during the interval 1945–1948 (Gross’s figure, p. 258) does not seem far out of line for a similar ratio regarding the Catholic population. In a country which in 1945 still fought against enslavement by Communism, it would not be out of line if one person in 500 died a violent death.

Gross concentrates on the Kielce (July 4, 1946) pogrom. This produced 42 deaths. Early on, there were two basic interpretations of what had gone on: the position of the government and that of the Catholic bishops. The Communist government of Bierut and Berman claimed that this was the result of an attack by the AK and NSZ (forces loyal to the pre-war government exiled in London). Much effort was spent by the Communists and hundreds of people were tortured to produce evidence to support this view. Yet, nobody today takes the Bierut position seriously.

The position of the Catholic episcopacy was that the Kielce pogrom was a bungled provocation, planned long in advance by the Communists. On June 30, there had been the rigged election (the Three Times “Yes” meant to legitimize the government of Soviet-occupied Poland). The Communists wished to have a manufactured incident on the American Fourth of July in order to deflect attention from the fact that democracy in Poland had formally and ceremonially ceased to exist. The killing of the Jews on 7 Planty Street involved a number of deaths by gunshot. Yet, the only persons, outside the military and organs of state security, who were allowed to carry arms were, in fact, such organizations as the Jewish group hunkered down on Planty Street. (Any Polish Catholic found with a firearm was summarily executed.) Gross ignores this inconvenient fact.

Five Polish priests tried to get to the area and were turned back by a cordon of police that had instantly appeared where the pogrom was taking place (Kielce, July 4, 1946: Background, Context and Events, Toronto: Polish Educational Foundation, 1996). Of course, the entire civil administration was under the control of the Communist government, whose leadership in Warsaw appeared to be well in touch with the events taking place in Kielce. There was throughout the feeling of a badly choreographed and poorly timed play. A Russian NKVD unit arrived under apparently prearranged orders prepared to annihilate a crowd of bloodthirsty Poles. But there was no crowd when the NKVD units arrived.

There is much cui bono evidence to support the position of the Catholic bishops. Gross is incensed that the bishops did not follow the directive of the Communist government to denounce the killings. But they did denounce those killings. What they did not do was to support the charges of the Communist government that the killings were the result of actions planned by the anti-Communist forces. The presenter of the bishops’ report, Bishop Czeslaw Kaczmarek, paid dearly for his intransigence. He was tortured for months and sentenced (without his teeth, which the security police had removed from his jaws) to a lengthy sentence by a Communist court of spying for the Americans. This fact is not mentioned by Gross.

Gross treats the Kielce UB (secret police) as though they were led by Inspector Jane Tennyson of New Scotland Yard rather than as ruthless, highly disciplined apparatchik. He talks grandly about this or that key person being on summer holidays as though in July of 1946 people were off taking the waters at a spa or hunting grouse on the moors. Yet Kielce in 1946 was incomparably worse off than London after the Blitz. This was a city under occupation since September of 1939. It was under complete control of the Russian-run administration and spontaneous civil demonstrations were unthinkable.

Pareto Principle
One thing in common to the position of the government and that of the bishops is that both views assumed that the murders at Planty 7 were planned and directed by leaders and not spontaneous acts of individual mob members. This confirms the so-called Pareto Principle, which notes that catastrophic failures in systems are due to one or a few assignable causes, rather than a general malaise across the system. Throughout the ghastly Holocaust of Jews, Poles, Gypsies, etc., the Nazi killings were planned and organized. From the lootings of Kristallnacht to the gassings at Auschwitz-Birkenau, the killing and violence were planned and directed. Gross denounces the view of the bishops and does not exactly support the government’s view, either. Rather, he advances a position revisionist to that of the government (Fear, p. 163):

I find the terms “pogrom” and prowokacja misleading in denoting episodes of collective behaviour such as took place in Kielce. They relegate the phenomenon to the repertoire of “mob behaviour,” attributing it implicitly to socially marginal malcontents presumably acting out their frustrations and quite frequently manipulated to do so by unscrupulous agents of the ruling strata, who thus deflect the resolution of mounting social conflicts. But on July 4, 1946, in Kielce, we did not see an unexpected blowup by the lumpenproletariat. Instead, it was Mr. (and Mrs.) Tout-le-Monde, the Mom-and-Pop crowd deliberate and very much at ease with what they were doing.

In Gross’s view, the killings at Kielce were due to a general spirit of anti-Semitism, which spontaneously led to the actions of a mass of individuals. In other words, Gross stands the Pareto Principle on its head and claims that Kielce was due to a general malaise across the Polish Catholic society. In Gross’s view, this is a continuing problem fueled by Polish Catholicism.

Jews in Soviet security apparatus
Having made his argument for systemic anti-Semitism in Poland, Gross then spends some chapters to establish his other major conclusion: Polish anti-Semitism has nothing to do with any imagined collaboration between Polish Jews and the Soviets. Although Professor Gross will brook no testing of null hypotheses, the reader might be interested in the statement by Professor Andrzej Paczkowski, former head of the respected Institute of National Memory, to the effect that the proportion of Jews on the central decision-making level in the Soviet-controlled security apparatus in Poland was about 30 per cent (Paczkowski, “Zydzi w UB— proba weryfikacji stereotypu,” in Komunizm:ideologia, system, ludzie, edited by Tomasz Szarota. Warsaw: Institute of History of the Polish Academy of Sciences, 2001, p. 197).

There were approximately 25 million Polish Catholics in Poland in 1945. There were approximately 250,000 Jews in Poland in 1945. After a little arithmetic, we find that the proportion of Jews who opted to join the UB was 42 times that of Catholics. Gross does not dispute the fact that the proportion of Jews willing to work for the secret police was higher than that of the Catholics. But he gives an intriguing explanation for why this was so (Fear, p. 227): “But the MBP did not look specifically for Jews to fill the available positions. There was an overall shortage of qualified personnel; people were being pulled every which way to take jobs all over the new administration and what one ended up doing was very often a matter of pure coincidence.”

In other words, the reason for the alarmingly higher proportion of Jews than that of Catholics in the UB was the relatively greater competence of the Jews. And that competitive advantage must have been substantial, as the ratio of 42 would indicate. In Gross’s analysis, there is no attention given to the fact a Polish Catholic who joined the UB would be regarded as a traitor to his nation and would be excommunicated from his Church. By Gross’s calculus, Polish Catholics were “under-represented” in the UB because they were less competent.

The invasion of Poland by Germany and Russia in September of 1939 was an unprovoked partition of the country. It is understood that the Poles were not pleased by the Russian occupation, but it may be thought that the Russian occupation was a minor annoyance compared to the occupation by the Germans. In an earlier book, Revolution from Abroad written in his pre-postmodern days, when Gross was an associate professor at Emory, Gross carefully and with excellent documentation shows how wrong this notion was. He wrote (Revolution from Abroad, Princeton Univ. Press, 1st ed., p. 229): “These very conservative estimates show that the Soviets killed or drove to their deaths three or four times as many people as the Nazis from a population half the size of that under German jurisdiction. This comparison holds for the first two years of the Second World War, the period before the Nazis began systematic mass annihilation of the Jewish population.”

Soviet terror
Gross shows that, for Polish Catholics, the Soviets were even worse, indeed much worse than the brutal Nazis. Essentially, all the Polish professional and semi-professional classes (doctors, lawyers, teachers, engineers, managers, foremen, farmers with holdings beyond a few acres, etc.) were rounded up by the Soviets and then either killed immediately or retained in prisons for shipments to slave labour camps in Siberia and Central Asia. Prison conditions were hellish, worse than those in the Nazi concentration camps. Gross writes (Revolution, p. 161): “In Lwów, 28 people living in an 11.5-square-metre cell relied on the geometrical skills of a gifted high-school student who fitted them most ingeniously by size into an intricate pattern.” Sanitary conditions were appalling, with inmates frequently forced to urinate and defecate on the floors of the cells.

Jews welcomed Soviet invasion
What was the situation with the Jews in the lands occupied by the Soviets and what was their attitude to the occupiers? Gross writes (Revolution, p. 32): “What Poles and Ukrainians report, often with biting irony, the Jews do not deny: ‘Jews greeted the Soviet army with joy. The youth was spending days and evenings with the soldiers ... Jews received incoming Russians enthusiastically; they (the Russians) also trusted them (the Jews).”

Again, Gross writes (Revolution, p. 34, quoting Celina Koninska): “It is hard to find words to describe the feeling — this waiting and this happiness. We wondered how to express ourselves — to throw flowers? To sing? To organize a demonstration? How to show our great joy? I think the Jews awaiting the Messiah will feel, when he finally comes, the way we felt.” These warm receptions by Jews for the Soviets in eastern Poland were in September of 1939, when there were no Germans in sight. The Jews were rejoicing over the occupation of eastern Poland by the Russians. To Polish Catholics, this was simply treason, analogous to the occasional warm receptions in western Poland of the Germans by some Volksdeutsche.

Now, it is undeniable that in the German-occupied portion of Poland, where the situation of the Jews was worse than that of the Catholics, many Polish families hid Jews from the Nazi occupiers. It is a matter of record that Poles are listed at Yad Vashem numerically first amongst the righteous Gentiles for risking their lives and those of their families for sheltering Jews from the Nazis. So, it is fair to ask the question, “When did Jews use their favoured position in Soviet-occupied eastern Poland to shelter Polish Catholics from the NKVD?” This reviewer regrets to say that he cannot find any instances of such assistance.

Soviet executions of Polish Catholics
Up to the day (June 22, 1941) when Hitler broke his deal with Stalin and invaded Soviet-occupied Poland, Gross (Revolution, p. 194) estimates that 1.25 million people were transported into the Soviet Union from eastern Poland. The ghastly NKVD prisons in Poland were generally used as holding cells for Poles awaiting execution or prison train space for transportation to the gulags. When the Germans attacked the Soviets on June 22, 1941, the NKVD killed or moved to the east 150,000 prisoners from these holding cells. In the Brygidki prison in Lwów, on June 22, 1941, the NKVD killed almost all of the 13,000 inmates. (Revolution, p. 179). This was recorded by Gross as a “massacre,” rather than a pogrom. After the Nazis occupied western Poland in 1939, they encouraged anti-Semitic acts by the Poles, including pogroms. The Germans had only the most minimal success. Polish Catholics were not inclined to participate in Nazi murders. Moreover, the Polish underground punished betrayal of Jews to the Nazis by death.

After the Russians rapidly retreated following the German attack of June 22, 1941, in the brief time interval before the Germans could take over, there was a number of killings of collaborators, including many Jews, by the Polish underground. One example of such took place in Szczuczyn, where there were four NKVD prisons. Gross gives such killings as evidence of Polish anti-Semitism. But, we still must wonder why the Polish Catholics in German-occupied western Poland, where pogroming was a state-subsidized activity, had not engaged in such activities.

Gross’s allegations are false; financial claims outrageous
As stated early on in this review, Professor Gross disdains to use empirical timeline data and Aristotelian logic to prove his point. To those of us who believe in logical conclusions based on facts, his thesis does not hold water. Worse, it is beyond mean-spirited to treat Catholic Poland, victimized by half a century of brutal and systematic rape, as though it were itself a rapist. And to offer up Catholicism, the faith that has sustained the Polish nation in its 50-year-long ordeal, as an underlying cause of Poland’s alleged anti-Semitism is not acceptable. There is no question that there is a very large choir with whom Gross’s voice resonates. The Jews lost property during the Second World War in Poland and the Poles must pay for it. If the cupboard is bare, if there is massive deprivation, even starvation in Poland, it makes no difference.

This raises another question. According to Teresa Bochwic (Rzeczpospolita, August 3, 2002), two out of three of the current residents of Poland have either suffered the loss of their homes as a result of World War II and the events following or are descendants of those who have. The organs of state security, led by such persons as Jakub Berman, and the Soviet NKVD, were directly responsible for the deaths of over one million Polish Catholics. Where should the Catholic victims go for redress of grievances? Poles ask simply to be left alone, to be freed from quasi-legal attacks by those who would keep them oppressed forever. Poland had the highest proportion of deaths during World War II (17 per cent of the population). Next to the U.S.S.R., the U.S.A. and Great Britain, Poland contributed the greatest number of troops in the war against Hitler. The Polish underground produced the highest number of attacks against the Nazis of any occupied country and suffered the greatest retaliations. There was no Quisling or Petainist government in Poland. Collaboration with the Nazis was rare and punished by the underground by death. Poland has the largest number of “righteous Gentiles” recorded at Yad Vashem. It should take more than post-modern sermonizing to justify the further victimization of this long-suffering nation.

James R. Thompson teaches at Rice University, Houston, TX. This essay is reprinted from The Chesterton Review, Special Polish Issue, Spring/Summer 2007, with permission. Subtitles have been added by Catholic Insight. For subscription information for The Chesterton Review, e-mail: chestertoninstitute@sju.educ. or telephone (973) 275-2431.

© Copyright 1997-2006 Catholic Insight
Updated: Sep 21st, 2007 - 19:39:32

"I saw Poland Betrayed..."

"I saw Poland Betrayed..."


"Widziałem Polskę zdradzoną" - czyli opowieść o ludziach nie marzących o komunizmie i ich sojusznikach
Wstęp
onferencja w Jałcie miała miejsce w lutym 1945 roku. Trzej jej uczestnicy - Winston Churchill, Franklin Delano Roosevelt i Józef Stalin ustalili na tym spotkaniu kształt powojennej Europy. W odniesieniu do Polski, będącej notabene ich sojusznikiem, trzy mocarstwa zachowały sie w sposób bardzo niegodny. Z czystym sumieniem można określić, że jeszcze przed zakończeniem wojny dokonano rozbioru sojusznika! W historiografii polskiej (tej wolnej od "nadzoru" komunistów) Teheran, Jałta i Poczdam są synonimami zdrady. To w jaki sposób każdy z członków Wielkiej Trójki podchodził m.in. do sprawy polskiej przedstawimy w następnym rozdziale, niemniej jednak już teraz można zgodzić się z teorią o "opuszczeniu Polski przez sojuszników". Najbardziej wymownym gestem jest fakt, iż pierwszy powojenny ambasador USA w Polsce, Arthur Bliss-Lane tak zatytułował swoje wspomnienia z Warszawy: I saw Poland betrayed ("Widziałem Polskę zdradzoną").

dyby jednak dokonać kilku zmian w deklaracji "Wielkiej Trójki"? Czy poprawiłoby to sytuację Polski? Chyba nie, ponieważ najistotniejszym rezultatem konferencji krymskiej było pozostawienie Stalinowi wolnej ręki w Europie Środkowo-Wschodniej, a nie ustalenia odnośnie wyborów czy przyszłości Wojska Polskiego, które Stalin i tak miał zamiar naginać do własnych potrzeb - i nic nie było w stanie go od tego powstrzymać.

Prawdziwy przebieg konferencji jałtańskiej i zmiany zaproponowane przez Mówią Wieki
odczas tzw. konferencji krymskiej (zw. również jałtańską) każdy z trzech przywódców miał listę celów, które chciałby osiągnąć. Premier Churchill chciał przede wszystkim ratować resztki Imperium Brytyjskiego, które delikatnie mówiąc, najlepsze czasy miało już dawno za sobą. Oprócz tego jako zażarty antykomunista chciał w jak najmniejszym stopniu pozwolić na terytorialne i polityczne zwycięstwa Związku Sowieckiego. W kwestii tzw. sprawy polskiej Churchill był zdecydowanie najbliżej interesów suwerennej RP, co nie zmienia faktu, iż podpisał się pod jej zdradą.

rezydent F. D. Roosevelt przyjechał na Krym z nadzieją uzyskania sowieckiego udziału w wojnie z Japonią. Z bohaterskiego oporu jaki armia cesarska dawała US Army na nieznaczących wysepkach Pacyfiku można było wywnioskować, że inwazja macierzystych wysp japońskich będzie bardzo trudna i przyniesie nieporównanie większe ofiary po stronie amerykańskiej niż działania we Francji. Korzystając z faktu, iż Niemcy mają się już ku upadkowi, a zdobycie Berlina zwolni kilka grup armijnych Armii Czerwonej prezydent chciał uzyskać zapewnienie, że "bezrobotni" żołnierze sowieccy wezmą udział w wojnie z Japonią. Oprócz tego, otoczony przez sowiecki wywiad (m. in. agentem rosyjskich służb specjalnych był jeden z najbliższych współpracowników i doradców Roosevelta - Harry Hopknis) i znany ze swoich prosowieckich sympatii Roosevelt chciał uzyskać jak najlepsze stosunki z ZSRS - patrząc już w przyszłość, wierzył w przyjaźń USA i Związku Sowieckiego po pokonaniu Osi. O jego nastawieniu wiele mówi to, co powiedział do swego współpracownika, Williama Bullita, który ostrzegał go o niebezpiecznych zakusach Stalina:

Bill, nie będą [Sowieci - przyp. aut.] rozmawiać z tobą o faktach, fakty są faktami. Nie podważam logiki twojego rozumowania. Mam po prostu przeczucie, że Stalin nie jest takim człowiekiem. Harry [Hopkins - J.K.] mówi, że on taki nie jest i że pragnie jedynie bezpieczeństwa swego kraju, myślę więc, że skoro dam mu wszystko, co mogę i nie będę w zamian żądał nic, "noblesse oblige", nie będzie próbował niczego anektować i będzie wraz ze mną pracował dla świata demokracji i pokoju1.

e słowa w zupełności oddają stanowisko Roosevelta w sprawie negocjacji z ZSRS. Pozwolimy sobie zacytować słowa Churchilla: Na wojnie nie ma zwycięzców - są tylko przegrani. Gdybyśmy mieli jednak wybrać jakiś kraj, który na II wojnie światowej zyskał najwięcej (nie licząc strat w ludności) to byłby to z pewnością Związek Sowiecki. Z "bękarta Wielkiej Wojny" Kraj Rad został najpotężniejszym imperium, mającym godnego rywala jedynie w USA. Podczas konferencji jałtańskiej Stalin uzyskał ostateczne potwierdzenie swych politycznych i terytorialnych nabytków. Zasadniczo jedynie on wyszedł z Jałty w pełni usatysfakcjonowany. Roosevelt powiedział co prawda, że uzyskał to co chciał, nawet dosyć tanim kosztem, ale nie dożył weryfikacji swego stanowiska.

asadniczo tzw. "sprawa polska" podczas konferencji krymskiej sprowadzała się do kilku tematów:


Tymczasowy rząd w Polsce powojennej i jego skład

Obecność brytyjskich i amerykańskich obserwatorów podczas wyborów

Stosunek nowych władz Londynu, Moskwy i Waszyngtonu do Rządu na emigracji

Termin i przebieg wyborów.

edaktorzy "Mówią Wieki" zaproponowali zmiany w pierwszych trzech punktach. Zanim zajmiemy się historią alternatywną, pozwolimy sobie przeanalizować prawdopodobieństwo tego, iż proponowane zmiany zostałyby przyjęte przez Wielką Trójkę.

ajważniejszą modyfikacją w deklaracji trzech przywódców jest fakt, iż reorganizację komunistycznego rządu powołanego w Lublinie miałoby zastąpić sformowanie zupełnie nowego rządu, w skład którego wchodziliby komuniści i emigranci z Londynu, w równym stosunku. Podobne ustalenie podjęli szefowie Foreign Office i Departamentu Stanu USA na konferencji na Malcie, gdzie zaproponowano tzw. "radę prezydencką" składającą się z Bieruta i trzech niekomunistów. Miała ona być upoważniona do mianowania nowego, reprezentatywnego rządu polskiego. W tejże radzie Polacy-niekomuniści mieli zajmować pozycję czołową. Do rządu mieliby wejść Mikołajczyk, Grabski i Romer, ale nikt z rządu londyńskiego, któremu automatycznie zostałoby cofnięte uznanie Białego Domu i Downing Street2 . Takie były ustalenia anglo-amerykańskie. Jan Karski w ten sposób jednak opisuje "strategię negocjacyjną" Churchilla i Roosevelta wobec Stalina:

Pierwotnie ani Churchill ani Roosevelt nie mieli zamiaru przystać na takie sformułowania, jakie znalazły się w deklaracji. Przeciwnie - poczytywali za konieczne daleko posunięte środki ostrożności. Naprawdę zaproponowali "radę prezydencką", w której większość mieliby stanowić niekomuniści (...). Każde z ich żądań było sprawą życia i śmierci dla przyszłej Polski i na każde z nich Stalin odpowiadał: "nie". A oni - punkt po punkcie - ustępowali3 .

związku z tym należy się zastanowić, jaka siła byłaby w stanie zmusić Stalina, któremu bardzo zależało na politycznym uzależnieniu przyszłej Polski od Moskwy, do zgody na włączenie do przyszłych władz członków znienawidzonego rządu londyńskiego - i to w tej samej ilości co wiernych mu komunistów? Powołując się na relacje Karskiego nie sposób twierdzić, iż przywódcy anglosascy mogliby go do tego przekonać lub przymusić.

talin zbijał argumenty Churchilla, antykomunisty, w ten sposób: Polacy z Londynu to nic dobrego - są wrogo nastawieni do ZSRS, a rząd lubelski określają jako bandytów i zdrajców. Działacze rządu londyńskiego w polskim podziemiu to także nic dobrego. Zamordowali 212 żołnierzy sowieckich, łamią wszelkie prawa wojenne, a potem skarżą się na to, że się ich aresztuje4 . Przeciwko takim argumentom nawet ostatni obrońcy Polski byli bezsilni, zwłaszcza, że byli pod presją, gdyż w Jałcie to Stalin rozdawał karty, szachując brakiem poparcia tworzącego się ONZ (które bez ZSRS byłoby bezużyteczne) i nieprzystąpieniem do wojny z Japonią.

westia obserwatorów także została szybko storpedowana przez Stalina, który twierdził, iż Polacy czuliby się inwigilowani i nie należy wtrącać się w ich wewnętrzne sprawy. Przejdźmy teraz do historii alternatywnej. Przytoczone powyżej argumenty przekonują nas, że takie zmiany w deklaracji konferencji krymskiej nie są zbyt prawdopodobne. Niemniej jednak istota historii alternatywnej polega na opisywaniu czegoś, co z jakiegoś powodu jednak się nie wydarzyło.

Komuniści w Polsce w przededniu powołania TRJN
rzed powołaniem TRJN w Polsce istniał rząd tymczasowy, tj. PKWN założony 20 VII 1944 w Moskwie (oficjalnie w Chełmie). Na jego czele stanął Edward Osóbka-Morawski, przysłany z Moskwy (co dobitnie świadczy o "niezależności" tego ciała"). Powołanie prosowieckich władz było jednoznacznym komunikatem Stalina, który nie miał zamiaru dzielić się z nikim władzą w kraju, który "wyzwolił". Nie miał zamiaru polegać na niemowlętach polskiego komunizmu, którymi zarządzał Gomułka, toteż powołane przezeń władze były w 100% zależne od Kremla. Pozwoliliśmy sobie na określenie tej grupy jako niemowlęta, gdyż zaplecze polityczne ludzi, którzy zostali zaimportowani z Rosji i są w dodatku spadkobiercami ludzi, którzy w czasie pamiętnej wojny 1920 roku wyparli się Polski na rzecz Kraju Rad, było znikome. Zresztą komuniści Polski powojennej nie imponowali liczbą ludzi. W pewnym sensie odpowiedzialny za to był sam Stalin, który w czasie wojny nakazał czystki w ich szeregach - wolał mieć ludzi mniej zdolnych, ale za to gotowych do wiernej służby. Najlepiej nadawali się do tego dorobkiewicze pokroju Wasilewskiej czy Berlinga - ludzie, których można było wykorzystać, a później bez problemu się pozbyć.

rzed wrześniem 1939r. komuniści w Polsce stanowili margines polityczny5 . Merytorycznie nie mogli liczyć na poparcie mas społecznych. Dużą konkurencję stanowili dla nich znienawidzeni socjaliści czy ludowcy. Po wojnie polsko-bolszewickiej zniknęli na pewien czas ze sceny politycznej. W zasadzie powrócili na nią dopiero na pancerzach czołgów Armii Czerwonej po zdławieniu przez Niemców (przy bezczynności Rosjan) Powstania Warszawskiego. Przy rozważaniu dalszej historii alternatywnej należy rozważyć, czy komuniści sami byli w stanie przejąć władzę w Polsce. Jeśli ktoś sądzi, że tak (co patrząc na ich zdolności i stosunek Stalina do nich nie jest zbyt prawdopodobne), to jest zwolennikiem wariantu czechosłowackiego. Jeśli nie, to zgodzi się z nami, że będą zmuszeni skorzystać z pomocy Armii Czerwonej i sowieckich służb politycznych i dyplomatycznych. To zaś nie zwiększy społecznego zaufania nowej władzy i zmusi ją do spłacania długu wobec Rosji. Jedyne co pozostaje bezdyskusyjne to to, że komuniści sięgną po władzę w Polsce - sądzimy tak, gdyż byli to ludzie wygodni dla Stalina, a ten był jedyną władzą w tej części Europy.

Powrót polskiej emigracji
iedy Sowieci powoływali PKWN i wyganiali Wehrmacht i jego sojuszników z Polski, wielu przeczuwało, że "wyzwolenie" przez Rosjan oznacza po prostu zmianę ciemiężyciela. Powołano do życia organizacje antysowieckie, co opisuje w swojej książce Norman Davies:

Zbrojny opór skupiał się wokół trzech odrębnych i nie skoordynowanych ze sobą ugrupowań. Pierwsze z nich - Narodowe Siły Zbrojne (NSZ) - rozpoczęło działalność podczas wojny, najaktywniejszą w rejonie Gór Świętokrzyskich, jako organizacja prawicowych partyzantów o antykomunistycznym nastawieniu. Skutecznie odstraszali postępujące oddziały Armii Czerwonej, ale pod koniec 1945 roku ich opór znacznie osłabł. Drugie - stowarzyszenie "Wolność i Niezawisłość" (WiN) - utworzono we wrześniu 1945 roku z żołnierzy Armii Krajowej. Jak wskazuje nazwa jego politycznej poprzedniczki, organizacji "Nie", jego prostym celem było zapobiec zwycięstwu komunistów6 .

WiN działał zwłaszcza w rejonach Lublina i Białegostoku. Trzecia organizacja - Ukraińska Powstańcza Armia (UPA) od 1943 roku walczyła zarówno z Hitlerem jak i ze Stalinem o niepodległą Ukrainę, napadała również na ludność polską w celu wymuszenia pomocy (żywność, odzież itp.).

1945 roku do kraju zaczynają powracać ludzie działający na emigracji. Wielu z nich zostaje natychmiast aresztowanych, wielu zesłanych na Syberię za "kolaborację" i "opuszczenie ojczyzny w potrzebie". Aresztowania odbywały się tajnie, bez rozgłosu, gdyż Stalin nie chciał od razu zbyt ostentacyjnie łamać postanowień konferencji krymskiej. Oprócz tego zbyt intensywna akcja mogłaby spowodować społeczne niepokoje, których chciano uniknąć. W ten sposób część patriotów zdołała przedostać się do Polski i podjąć działalność niepodległościową. Jest to jedyny aspekt, w którym zmiany zaproponowanie przez redaktorów "MW" dałyby wymierny rezultat. Nie można oczywiście, po klęsce planu "Burza" i Powstania Warszawskiego, mówić o oporze zbrojnym, ale w rachubę wchodzą tajne nauczanie, działalność kulturowa i oświatowa oraz informowanie społeczeństwa o kłamstwach propagandy sowieckiej. Dla Moskwy był to niekorzystny rezultat, ale nie mogła sobie na razie pozwolić na więcej.

westię powrotu żołnierzy polskich z Zachodu należy uznać za nierealną. Żołnierze ci potrzebowaliby czasu, aby z koszar w Zjednoczonym Królestwie, Holandii, Włoszech i Afryce powrócić do Polski. Przed wyborami, mającymi miejsce zapewne na przełomie 1945 i 1946 roku nie byłoby to raczej możliwe chociażby z technicznego punktu widzenia. Oprócz tego SHAEF nie byłby zbyt zadowolony, gdyby przyszło mu zrezygnować z oddziałów przez siebie wyposażonych i potrzebnych w celach okupacyjnych na zajętych ziemiach Rzeszy. Oprócz tego powrót do kraju licznej i dobrze uzbrojonej, a oprócz tego zdecydowanie antysowieckiej, armii zostałby storpedowany przez Stalina (pod jakimkolwiek pretekstem - w ich wymyślaniu sowieci byli mistrzami), a na Zachodzie nikt nie chciałby się pozbywać ludzi, a przede wszystkim wyposażenia. Tak więc postulaty Stalina, aby zrezygnować z tego punktu deklaracji zostałyby przyjęte przez aliantów z ledwie ukrywaną radością. Żołnierze zapewne po kilku latach powróciliby do Polski (gdzie część zostałaby aresztowana a niedobitki zasiliłyby pokojową opozycję), ale już nie na Shermanach i bez Thompsonów w dłoniach.

TRJN i jego upadek
odstawową zmianą wprowadzoną przez redaktorów "MW" do deklaracji krymskiej jest powołanie w powojennej Polsce tymczasowego rządu w skład którego obok komunistów wchodziliby także "londyńczycy". Jest to kompromis pomiędzy tzw. strategią maltańską a żądaniami Związku Sowieckiego, pragnącego podporządkować sobie zajęte (w oficjalnej terminologii: "wyzwolone") przez Armię Czerwoną kraje. Losy tegoż rządu byłyby silnie splecione z powrotem do kraju emigracji, która została szerzej opisana w poprzednim rozdziale.

resztowania wielu polityków przybyłych do kraju na pewno osłabiłyby pozycję demokratów w nowym rządzie. W świetle argumentów przytoczonych w rozdziale pierwszym, możemy śmiało stwierdzić, iż działania sowieckie jawnie gwałcące postanowienia "Wielkiej Trójki" nie zostałyby powstrzymane z zagranicy. Fakt, iż jeszcze w lutym 1945r. zmarłego Roosevelta zastąpił Truman, niewiele zapewne by zmienił. Nowy prezydent rządził zbyt krótko, ażeby tak radykalnie odmienić politykę USA. Jeżeli więc aresztowani i zastraszani demokraci nie mogliby liczyć na pomoc z zewnątrz, na co mogliby liczyć?

unt społeczeństwa, zwłaszcza po wielkich stratach spowodowanych wojną i terrorem sowieckim oraz nazistowskim i porażką planu "Burza", nie wchodził w grę. Zwycięska Armia Czerwona była na ziemiach polskich bezkarna. Przyglądając się dokładniej dokonaniom sowieckiej propagandy w podporządkowanych po pokonaniu Niemiec krajach, łatwo sobie wyobrazić, że demokratyczna część TRJN zostałaby szybko przedstawiona społeczeństwu jako "banda zdrajców i uciekinierów". Pozbycie się antykomunistów z ciała przygotowującego wybory otworzyłoby drogę do fałszerstw lub matactw i zapewne umożliwiłoby sformowanie nowego rządu - komunistycznego. Jednego nie można jednak powiedzieć na pewno - że byłoby to przejęcie władzy w sposób grubiański i "grubymi nićmi szyty".

Wszyscy kompetentni komentatorzy wiedzą o tym, że w państwach komunistycznych, gdzie rządzi Partia, rola konstytucji jest marginalna. (...) Krótko mówiąc, jest listą oficjalnych fikcji, których zadanie polega na ukrywaniu realiów komunistycznej dyktatury. Nie jest przesadą stwierdzenie, ze jedynym artykułem takiej konstytucji, do którego należy przywiązywać wagę, jest ten przypisujący Partii "kierowniczą rolę" w państwie. W praktyce oznaczało to, że towarzysze partyjni mogli bezkarnie naginać lub ignorować wszystkie pozostałe artykuły konstytucji. (...) Nader często opisywano system komunistyczny jako "państwo monopartyjne" - być może wzorując się na modelu latynoskim, gdzie kliki generałów lub polityków eliminowały rywali i przejmowały wyłączną kontrolę nad państwem. Tego typu opis nie oddaje wyrafinowania dyktatury komunistycznej, gdyż pomija dwoistą naturę państwa rządzonego przez Partię oraz fakt, iż to ona jest właściwie władzą wykonawczą. Prawdziwymi organami władzy byli pierwszy sekretarz, Biuro Polityczne i Sekretariat Komitetu Centralnego, a nie "prezydent", Rada Ministrów czy urzędy państwowe7.

ak zapewne wyglądałoby przejęcie władzy w Polsce przez komunistów - naród nawet nie zdążyłby się zorientować, gdy nie byłoby już odwrotu...

ozpad TRJN z pewnością przyspieszyłby wybory w Polsce. Jest to wydarzenie o bardzo dużym znaczeniu dla przyszłości narodu. W tym rozdziale zastanowimy się nad trzema zagadnieniami:


aliancką komisją nadzorującą wybory

stopniem wiarygodności i prawdziwości wyborów

nowym rządem wyłonionym w wyborach


iędzysojusznicza komisja, jeśli nawet przybyłaby do Polski, nie miałaby zbyt wielkiego wpływu na wynik wyborów. Biorąc pod uwagę doświadczenia obserwatorów z Zachodu ciężko nam sobie wyobrazić, ażeby członkowie komisji gotowi byli naprawdę zgłaszać zastrzeżenia co do przebiegu wyborów. Oprócz tego opiekujący się nią Sowieci z pewnością separowaliby niebezpiecznych obcokrajowców od najbardziej interesujących wydarzeń. W związku z tym z całą pewnością rolę komisji można określić jako marginalną.

rozdziale dotyczącym komunistów w Polsce opisaliśmy dokładnie braki w politycznym zapleczu nowej, prorosyjskiej władzy. W związku z tym, chcąc przejąć władzę w państwie, nie mogliby oni pozwolić sobie na przeprowadzenie wolnych wyborów. Wiązałoby się to ze zbyt dużym ryzykiem. Gdyby antykomuniści zebrali w nowym parlamencie większość wystarczającą do sformowania rządu, musieliby użyć siły, aby pozostać u władzy. Nie był to nigdy dla Rosjan zbyt duży problem, ale w Polsce rząd narzucony na bagnetach obcej armii miałby spore trudności z uzyskaniem poparcia społecznego. Powołując się na powyższe argumenty i doświadczenia z innych krajów "wyzwolonych" przez ZSRS możemy założyć, iż wybory zostałyby sfałszowane w taki sposób, aby komuniści mogli stworzyć samodzielny rząd. Ewentualnie, gdyby naciski ze strony ogółu społeczeństwa były zbyt silne, do władzy mogłaby zostać dopuszczona przekonana część ludowców i socjalistów, jako "gest dobrej woli".

kład powojennego rządu byłby zatem ustalany przez Kreml. Jak napisaliśmy w powyższym podpunkcie, niewykluczona jest obecność, w formie mniejszych koalicjantów, części ludowców i socjalistów. Rząd taki miałby spore szanse na przetrwanie, gdyż w początkowej fazie swego istnienia opierałby się na sile Armii Czerwonej, a zręczną propagandą oraz działaniami tajnej policji zdołałby w pewnym sensie omamić społeczeństwo, zapewniając sobie spokojny byt w przyszłości. W tym podrozdziale jedyną poważniejszą zmianą w stosunku do faktycznego przebiegu wydarzeń byłaby działalność informacyjno-propagandowa podziemia (patrz: "powrót polskiej emigracji"), które stanowiłoby swoiste antidotum na kłamstwa rządzących. Trudno nam określić w jakim stopniu ta "odtrutka" byłaby skuteczna.

Czy Polska po zakończeniu wojny podzieliłaby los Czechosłowacji?
aproponowane zmiany w deklaracji "Wielkiej Trójki" powodują pewne upodobnienie powojennej Polski do Czechosłowacji. Tam także zorganizowano kompromisowy rząd tymczasowy i przeprowadzono wybory, które choć nie były z pewnością sprawiedliwe i wolne, to z pewnością dawały społeczeństwu możliwość wybrania kogoś innego niż komuniści. Czy polskie wybory wyglądałyby podobnie? Czy losy rządu byłyby podobne? Czy ludność polska dałaby się omamić komunistom i zezwoliłaby na "rząd marionetkowy"?

dpowiedź na powyższe pytania nie jest prosta. Z pewnością, pomimo wielu podobieństw między polityczną sytuacją tych dwóch krajów, istniała jedna ważna różnica, uniemożliwiająca Rosjanom tak swobodną działalność w Polsce. Ta różnica polega na stosunku społeczeństwa do komunistów. W Czechosłowacji już przed wojną istniała partia komunistyczna, cieszyła się ona niezbyt dużym poparciem, ale podstawy politycznego bytu miała zapewnione. W związku z tym powojenna restauracja takiej partii nie byłaby rzeczą trudną. Z drugiej strony:

Mawia się często, że polskiemu ruchowi komunistycznemu brak silnych rodzimych korzeni. Przypomina roślinę, wyhodowaną na obcym gruncie i przesadzoną do powojennego polskiego ogródka przez sowieckich politycznych ogrodników. Widziany z tej perspektywy nie ma powodu zajmować żadnego szczególnego miejsca w przedwojennej historii Polski. Z drugiej strony jednak, nie należy bagatelizować ani szans na udany przeszczep, ani stopnia przygotowania do swoistych warunków polskiej gleby politycznej8 .


est to bardzo trafne ujęcie sytuacji, bo jeśli przyjmiemy komunistów polskich jako "importowanych" z Rosji i odrzuconych przez społeczeństwo, to z całą pewnością odrzucimy prawdopodobieństwo "wariantu czechosłowackiego". Tam "rewolucja" odbyła się przy pewnej pomocy ludności:

20 lutego 1948r. dwunastu ministrów ludowców, narodowych socjalistów i słowackich demokratów podało się do zapowiedzianej wcześniej dymisji, uzasadniając to godzącą w interesy demokracji polityką personalną [co w Polsce byłoby możliwe - Mikołajczyk, który z pewnością znalazłby się w rządzie tymczasowym, gotów by był na znak protestu z niego wystąpić, nie wiedząc, że zostanie przedstawiony społeczeństwu przez komunistyczną propagandę jako zdrajca i bandyta] kierowanego przez komunistę MSW. (...) Opozycja liczyła, że ustąpienie 12 ministrów pociągnie za sobą dymisję całego rządu i sformowanie nowego - ale już bez udziału komunistów9.

iestety, opozycja czechosłowacka przeliczyła się - podobnie mogłoby stać się z opozycją polską. Na apel KPCz przez cały kraj przeszła fala wieców i demonstracji. Wszędzie powstawały Komitety Akcji Frontu Narodowego, przejmujące na siebie funkcje władzy lokalnej (...) z ministerstw zwalniano jawnych przeciwników rewolucji.

dyby jednak komuniści w Polsce nie zdobyli społecznego poparcia, nie mogliby liczyć na jej pomoc, tak jak ich koledzy zza południowej granicy. Oprócz tego zmusiłoby to stronnictwo prorosyjskie do sfałszowania wyborów, co daje kontrast z "wariantem czechosłowackim".

dyby jednak założyć, że komunistom uda się zdobyć poparcie części polityków socjalistycznych i ludowców? Czy wtedy udałoby im się stworzyć rząd koalicyjny? Czy miałby on szanse chociażby w minimalnym stopniu polepszyć dolę Polaków? Chyba nie, gdyż powołując się na przykłady innych krajów "wyzwolonych" przez Armię Czerwoną, możemy zauważyć absolutny brak chęci do dzielenia się władzą.

odsumowując: "wariantu czechosłowackiego" nie da się wykluczyć, niemniej jednak na podstawie argumentów zgromadzonych w poprzednich rozdziałach skłaniamy się ku innemu rozwiązaniu: fałszerstwom i rozprawieniu się z opozycją w trakcie wyborów oraz rządom zbliżonym do faktycznych, sprawowanych w PRL po II Wojnie Światowej.

Podsumowanie
miany zaproponowane przez redaktorów "MW", jeśli nawet jakimś sposobem udałoby się je w czasie konferencji przegłosować, nie wpłynęłyby zbyt poważnie na historię Polski powojennej. Zapisy o wolnych wyborach, prawdziwym nadzorze ze strony Anglosasów czy powrocie Armii Polskiej na Zachodzie jeszcze przed wyborami należy włożyć między bajki. Jedyna poważna zmiana dotyczyłaby liczby aresztowanych emigrantów oraz tych, którym udało się takiego losu uniknąć i przejść do podziemia. Jedyną pozytywną odmianą, którą przyniosłyby zmienione zapisy deklaracji konferencji jałtańskiej, byłoby powstanie silnej i prężnej, pomimo prześladowań ze strony UB, organizacji podziemnej. Nie byłaby ona nastawiona na walkę zbrojną czy polityczną - jedynie na neutralizację steków kłamstw rzucanych przez propagandę prosowiecką. Taka organizacja pozytywnie wpłynęłaby na poziom patriotyzmu i wiedzy mieszkańców PRL, co mogłoby przyczynić się do przyspieszenia oddzielenia się Polski od bloku komunistycznego. Patrząc jednak na warunki polityczne na arenie międzynarodowej, takie przyspieszenie nie byłoby zbyt wielkie. Dobrym momentem, aby nauki i wartości wpajane przez opozycję mogłyby się uwidocznić, byłby okres stanu wojennego. Być może wtedy udałoby się wyrwać Polskę z zależności od Kremla, lub stopień tejże zależności zmniejszyć. Jednak czy kilka zmian w deklaracji, której i tak nikt nie zamierzał zbyt szczegółowo przestrzegać, miałoby aż taki wpływ na powojenną historię Polski i ZSRS?

* * *

P.S. Powyższy tekst jest nasza pracą na ostatni etap tegorocznej rundy Szkolnej Ligi Historycznej. Z reguły tematy tego konkursu traktowały o historii alternatywnej, więc nie publikowaliśmy naszych prac, niemniej jednak tym razem aktualność i wszechstronność poruszanych problemów skłoniła nas do zamieszczenia ostatniej w tym roku pracy w "HistMagu".

Bartłomiej "dr Monygham" Czajka
Dobrosław Lisiecki

Bibliografia:
Europa, Boże Igrzysko, Smok Wawelski nad Tamizą - Norman Davies - Wydawnictwo Znak
Wielkie mocarstwa wobec Polski: 1919-1945 - Jan Karski - Państwowy Instytut Wydawniczy, 1992
Druga Wojna Światowa - Sir Winston Leonard Spencer Churchill - wyd. Phantom Press International, Gdańsk 1995
Najnowsza Historia Świata - pod redakcją A. Patko, J. Rydla i J. Węca - Wydawnictwo Literackie, 1997
Jałta, Teheran, San Francisco, Poczdam - Wojciech Materski, Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne, 1987
artykuły z serwisu historycznego BBC: www.bbc.co.uk/history
Historia Czechosłowacji - R. Heck, M. Orzechowski, Wydawnictwo Ossolineum, 1969




PRZYPISY AUTORA:
1Jan Karski, Wielkie Mocarstwa wobec Polski 1919-1945, str. 503.

2tamże, str. 480.

3tamże, str. 496.

4tamże, str. 482.

5teza na podstawie: N. Davies, Boże Igrzysko, rozdział: PARTIA, ruch komunistyczny w Polsce do 1948r., wydawnictwo "Znak".

6N. Davies, Boże Igrzysko, str 1011

7N. Davies, Smok Wawelski nad Tamizą, wyd. Znak, str. 67

8N. Davies, Boże Igrzysko, str 991.

9R. Heck, M. Orzechowski, Historia Czechosłowacji, wyd. Ossolineum, 1969r.

Stalin was even better informed about his allies at Yalta

"I just have a hunch, that Stalin doesn't want anything but security for his country, and I think that if I give him everything I possibly can and ask nothing from him in return, noblesse oblige, he wouldn't try to annex anything and will work with for a world of democracy and peace."

-President Roosevelt to Wlliam C. Bullitt prior to Yalta


"Poor Neville Chamberlain believed he could trust Hitler. He was wrong. But I don’t think I’m wrong about Stalin.”

-Prime Minister Churchill after the Yalta Conference



""It is impossible to imagine that humanity has suddenly become blind and has really lost the consciousness of a mortal danger.""

-General Anders after the Yalta Conference

"Here (at Yalta) was signed the death warrant of the young men who are dying today in the hills and valleys of Korea. Here was signed the death warrant of the young men who will die tomorrow in the jungles of Indochina."

-Senator Joseph McCarthy on Sept. 23, 1950 after the North Korean invasion of South Korea


"Stalin was even better informed about his allies at Yalta than he had been at Tehran. All of the Cambridge Five, no longer suspected of being double agents, provided a regular flow of classified intelligence of Foreign Office documents in the run-up to the conference....Alger Hiss [NKVD spy working for the U.S. State Department] actually succeeded in becoming a member of the American delegation."

-From "The Sword and the Shield" by Vasili Mitrokhin (formerly an employee of the KGB). Basic Books 1999. page 133





"Although the principal responsibility for Poland's fate must be placed on the Nazi and Soviet governments, certainly the United States and Great Britain cannot escape a share in the tragic betrayal. Both Prime Minister Churchill and President Roosevelt, undoubtedly to maintain close relations with Stalin in a critical period of the war, agreed at Tehran in December 1943 to the dismemberment of the eastern part of the country. This executive action of Roosevelt's part was never embodied in a treaty and hence did not receive the consent of the Senate, as required by the Constitution....At Yalta again we lost an opportunity to stand firm. Perhaps the aid which the Soviet Union could contribute in winning the war was overestimated. I cannot pretend to judge. Yalta, however, was the deathblow to Poland's hopes for independence and for a democratic form of government....But the blame for appeasement cannot justly be placed entirely on Mr. Roosevelt. The Department of State must share the onus. The optimistic utterances of Secretary Stettinius in April 1945; the directive given orally to the United States delegates to the United Nations Conference in San Francisco--to take pains not to irritate the Soviet delegation--and the continued naive belief in Soviet good intentions, even during the first year of Mr. Byrnes' tenure as Secretary of State, were all factors of encouragement to the Soviet Government and its satellites to keep on flouting their international engagements.

In fact at a time when, over my repeated protests, the Department of State had approved credits to the Polish Provisional Government totaling ninety million dollars, a credit of one billion dollars for the Soviet Government was under serious consideration."

-Arthur Bliss Lane, United States Ambassador to Poland, 1944-1947. From: I Saw Poland Betrayed: An American Ambassador reports to the American people. Western Island Publishers, 1948, page 257-8.

I SAW POLAND BETRAYED AN AMERICAN AMBASSADOR

I SAW POLAND BETRAYED AN AMERICAN AMBASSADOR


I SAW POLAND BETRAYED AN AMERICAN AMBASSADOR

(344 p.)—Arthur Bliss Lane—Bobbs-Merrill
I Saw Poland Betrayed

AN AMERICAN AMBASSADOR
REPORTS TO THE AMERICAN PEOPLE

When Arthur Lane stepped into the plane that, in July 1945, was to take him to his post as U.S. Ambassador to Poland, few Americans yet realized that Lane's mission was doomed to the futilities of diplomatic protests. But no Big-Three doubletalk, no top-level deals, not even thick applications of F.D.R.'s charm on Stalin, could alter the inescapable fact: the Russians were in, the U.S. out.

Until the Warsaw government's rigged elections in January 1947, Lane stuck to his post. After that, seeing no hope of Poland's adherence to the Yalta declaration ("free and unfettered elections"), he quit, and returned home to write the saddening story of what he had seen.

Though a career diplomat, Lane has written a blunt and frank report. Where it falls down badly is in the writing. Lane uses that jargon habitual to diplomats, a dialect sometimes confused with English, which makes his occasional revelations seem as blandly dull as his report of an exchange of diplomatic amenities.

Lane found Poland run by a group of highly intelligent and unscrupulous Kremlin agents. Against such hard-bitten commissar types as Hilary Mine and Jakub Berman, who were Poles by birth but acknowledged Moscow as their capital, Lane could only play the gadfly. In Poland, they had the power and he didn't.

Note of Sarcasm. In pages likely to cause uneasiness in Democratic Party headquarters and certain to provoke angry retorts from F.D.R.'s supporters, Lane charges that during Roosevelt's and the early part of Truman's administration, U.S. Government leaders deliberately misled the public about the seriousness of the Polish situation. When Lane told President Roosevelt that strong steps should be taken to maintain Poland's independence, "the President asked rather sharply and with a note of sarcasm, 'Do you want me to go to war with Russia?' "

Roosevelt kept secret the provisions of the Teheran agreement ceding 70,000 square miles of Polish territory to Russia. Why did he? Lane, whose bitterness towards the administrations he represented permeates the book, believes that it was simply because Roosevelt wanted to win the Polish-American vote in 1944. He tells of a State Department official who tried to prevail on Franklin Roosevelt to take a firmer policy with Stalin on Poland, only to be told : " 'You may know a lot about international affairs, but you do not understand American politics.' "

Month of Stalling. The best — and bitterest — chapter in Lane's book, however, is his detailed reconstruction of the tragic 1944 Warsaw uprising against the Nazis, a story full of confusion at the time, but one that in his telling becomes pathetically plain. On July 29, 1944, a Moscow broadcast urged Warsaw to revolt to hasten the entry of Russian troops, then only ten kilometers away. The underground Polish army, led by General Bor, went into action on Aug. 1. The next day it had two-thirds of Warsaw under control. As the Nazis hit back with savage plane attacks, Polish emigré leaders begged the Russians to send planes over Warsaw to drop munitions and food to the rebels. But Russian planes, which for ten days before the revolt had battled the Nazis in the air, remained on the ground.
On Aug. 14, the U.S. asked permission to send planes from England in a shuttle flight to Russia in order to drop aid to Bor's troops. Moscow stalled for a crucial month, finally allowed one flight on Sept. 18. On Oct. 3, the Warsaw insurrection collapsed. The Russians, Lane bitterly concludes, stalled before Warsaw long enough to let the Nazis kill off 250,000 Poles. That made it easier for the Russians to handle the rest.
Arthur Bliss Lane (ur. 16 czerwca 1894, zm. 12 sierpnia 1956) - amerykański dyplomata (1917-1947), ambasador USA w Polsce (1945-1947).

W latach 1917-1919 - sekretarz ambasady USA w Rzymie, 1919 - sekretarz placówki amerykańskiej w Warszawie, kierowanej przez Hugh S. Gibsona, 1920 - w Londynie, gdzie pracował jako sekretarz kolejno pod kierownictwem ambasadorów: J.W. Davisa, a później G.B.Horneya. Z Londynu miał zostać przeniesiony do Buenos Aires, lecz stan zdrowia jego małżonki (Cornelia Thayer Baldwin) spowodował, iż przeniesiono go do Berna w Szwajcarii, gdzie A. Bliss Lane pracował u boku Joshepha C. Grew. Wraz z awansem J.C.Grew na stanowisko Sekretarza Stanu w 1923 roku również A. Bliss Lane pojechał do Waszyngtonu. Zarówno Sumner Welles, z którym Bliss Lane prowadził ożywioną korespondencję, jak i sam Franklin Delano Roosevelt nazywali młodego dyplomatę, jakim był wówczas Bliss Lane, po prostu: „Arthur” . Jego późniejsza droga szybkiego awansu po szczeblach dyplomatycznej kariery obejmowała placówki w Europie oraz w Ameryce Południowej. W roku 1933 A. Bliss Lane został mianowany posłem amerykańskim w Nikaragui, gdzie zaangażował się przeciwko zamiarom obalenia rządu Jounana Sacasa. Trzy lata później, w roku 1936, z tym samym tytułem reprezentował USA w krajach bałtyckich: Litwie, Łotwie i Estonii. Rok później znalazł się już w Jugosławii. W 1941 roku pod jego opiekę przeszła placówka na Kostaryce, zaś w 1942 A. Bliss Lane został mianowany ambasadorem USA w Kolumbii.




Ambasador USA w Polsce
Bliss Lane został mianowany przez Roosevelta ambasadorem USA przy rządzie polskim w Londynie[1] 21 września 1944 r. jednak wobec wkroczenia Armii Czerwonej na teren Polski nigdy w tej roli do Londynu nie pojechał, zgodnie z zaleceniem przełożonych oczekując na dalszy rozwój sytuacji w Waszyngtonie.


Ambasador bez ambasady starał się pozyskać jak najwięcej informacji nie tylko o Polsce, ale i o amerykańskich planach jej dotyczących. Gdy 7 czerwca 1944 roku z amerykańskim prezydentem o sprawach polskich rozmawiał Stanisław Mikołajczyk, 20 listopada swoje 5 minut (dosłownie) otrzymał również Bliss Lane. Tak później wspominał przebieg tej rozmowy: „Powiedziałem, że w mojej opinii bardzo istotnym byłoby wywieranie nacisku na rząd sowiecki, by podtrzymać niezależność Polski i dodałem, że jeśli nie zademonstrujemy naszej siły w chwili, gdy mamy największą armię, marynarkę i siły powietrzne na świecie, a prezydent otrzymał właśnie kolejny mandat od swojego społeczeństwa – nie wiem czy kiedykolwiek będziemy silniejsi. Na co prezydent odpowiedział ostro i z nutą sarkazmu – „Czy chcesz bym poszedł na wojnę z Rosją?” Odpowiedziałem, że nie to miałem na myśli, lecz to, by przyjąć ostrą linię i z niej nie schodzić, wówczas, miałem pewność, osiągnęlibyśmy nasze cele. Zaobserwowałem, że prezydent miał inną wizję wolnej Polski od naszej. Prezydent powiedział, że ma pełne zaufanie do słów Stalina i miał pewność, iż ten się z nich nie wycofa".

13 lutego, a więc tuż po zakończeniu obrad konferencji jałtańskiej, podsekretarz stanu Joseph C.Grew wydał oświadczenie oznajmiające, że Arthur Bliss Lane w dalszym ciągu pozostanie w Waszyngtonie, oczekując na dalszy rozwój sytuacji. 5 kwietnia 1945 Bliss Lane wystosował memorandum do E.Stettiniusa, w którym rekomendował informowanie amerykańskiej opinii publicznej o pogorszeniu się stosunków amerykańsko–sowieckich, zwłaszcza w kwestii polskiej. Po śmierci Roosevelta, jego następca potwierdził nominację Bliss Lane'a na stanowisko ambasadora USA w Polsce. 4 lipca Bliss Lane, który usilnie zabiegał o spotkanie z nowym sekretarzem stanu - Jamesem F. Byrnesem, został przez niego przyjęty. Bliss Lane wyszedł ze spotkania rozczarowany, jako że nie otrzymał sposobności omówienia z własnym przełożonym „jednego z najbardziej drażliwych tematów stojących przed USA", i to w przededniu konferencji poczdamskiej. Jeszcze bardziej upokarzające dla Bliss Lane'a okazało się kolejne spotkanie z J.Byrnesem w Paryżu 6 lipca 1945 roku. Zaczepiony przed hotelem przez ambasadora sekretarz stanu miał mu odpowiedzieć zniecierpliwiony zamykając drzwi od samochodu: „Słuchaj Arthur, te rzeczy po prostu mnie nie interesują. Nie chcę, by zawracano mi nimi głowę”. Do Warszawy amerykański dyplomata przybył jednak dopiero 1 sierpnia 1945 r., po drodze z własnej inicjatywy zatrzymując się na nocleg w Poczdamie, gdzie trwały obrady konferencji Wielkiej Trójki.

Arthur Bliss Lane przebywał w Polsce od 1 sierpnia 1945 do 24 lutego 1947 roku, przez cały ten okres kierując pracami ambasady ulokowanej w pokojach warszawskiego hotelu "Polonia". Szczegółowy opis tego okresu znajduje się w publikowanych wspomnieniach ambasadora, które ukazały się w języku polskim nakładem wyd. Krąg w 1984 r. pt. "Widziałem Polskę zdradzoną". Spośród zagadnień podejmowanych przez ambasadora, które stanowiły także o charakterze relacji dwustronnych amerykańsko-polskich najistotniejszymi były: wybory parlamentarne, które zgodnie z zapisami Jałty i Poczdamu miało cechować "wolne i nieskrępowane" głosowanie, problem udzielenia Tymczasowemu Rządowi Jedności Narodowej kredytów w wysokości 90 milionów dolarów, rekompensata za znacjonalizowane mienie amerykańskie, zwolnienie z więzień osób deklarujących amerykańskie obywatelstwo, a także swoboda relacjonowania wydarzeń w Polsce przez amerykańskich dziennikarzy.

W dniu 19 stycznia 1947 roku, wspólnie z ambasadorem brytyjskim - Victorem Cavendish Bentinckiem - Bliss Lane zorganizował 16 zespołów obserwujących przebieg głosowania na obszarze Polski. W wyniku tej akcji do Waszyngtonu i Londynu trafiły obszerne raporty w oparciu o który bez cienia wątpliwości uznano, iż wybory w Polsce były pogwałceniem postanowień z Jałty i Poczdamu, gdyż cechowały je "przemoc i oszustwo".


Na własną prośbę
Po powrocie do USA (sam poprosił o dymisję) Bliss Lane odszedł ze służby dyplomatycznej i zajął się publicystyką, podejmując głównie zagadnienia dotyczące losu Polski. W latach 1947-1956.

Arthur Bliss Lane był członkiem, a nierzadko honorowym przewodniczącym takich organizacji o charakterze antykomunistycznym jak np.:

Common Cause Inc.,
American Commitee for the Investigation of the Katyn Massacre,
National Commitee for a Free Europe,
Paderewski Testimonial Fund,
J. McGrew National Committee for Free Europe (od 1949 Committee to Stop World Communism),
National Committee of Operation Democracy,
Institute of Fiscal and Political Education,
Tolstoy Foundation (od 1954),
DACOR Diplomatic and Consular Officers Retired.
Brał również udział w pracach Republican National Committee’s Foreign Language Groups. Był jednym ze sponsorów pisma The Polish Review. W archiwum dyplomaty znajduje się duża liczba artykułów prasowych świadczących o jego niemalejącym zainteresowaniu Polską do jego śmierci w 1956 roku.


Bibliografia
Archiwalia
Arthur Bliss Lane Papers, Sterling Memorial Library, Yale University, New Heaven CT.
Wspomnienia
A.Bliss Lane,I Saw Poland Betrayed. An American Ambassador Reports to the American People, New York 1948;
A.Bliss Lane, Widziałem Polskę zdradzoną, Warszawa 1984.
Opracowania
V.Petrov, A Study in Diplomacy. The Story of Arthur Bliss Lane, Chicago 1971;
John A. Sylvester, Arthur Bliss Lane. A Career Diplomat, Universtiy of Wisconsin 1967 ;
John L.Armstrong, More than a Diplomatic Mission; The American Embassy and the Ambassador Arthur Bliss Lane in Polish Politics, July 1945-February 1947, University of Wisconsin-Madison 1990.